De uit Roermond afkomstige architect Pierre Cuypers (1827 – 1921) is vooral bekend vanwege zijn ontwerp van het Centraal Station en het Rijksmuseum in Amsterdam. Een druk man, hij werkte mee aan de bouw of verbouwing van ongeveer 300 projecten. Daarmee laat hij in Limburg een duidelijke ‘stempel’ achter. In Valkenburg is dit zichtbaar tijdens een wandeling door en rond het mergelstadje.

Niet alleen bezoekt Pierre Cuypers Valkenburg voor zijn bouwkundige projecten. Uit brieven die hij schrijft aan zijn vrouw, blijkt dat hij er ook graag komt voor de rust en de natuur. De beroemde bouwmeester is al aardig op leeftijd, zo rond de 70, wanneer hij zelfs een aantal jaren in Valkenburg woont. In de periode daarvoor woont hij voor lange tijd in Amsterdam en creeërt de werken waarmee hij zowel in eigen land als daarbuiten bekend wordt.

Na een periode in Amsterdam wil Cuypers toch weer terug naar zijn geliefde Limburg. In 1894 kiest hij voor Valkenburg omdat de gemoederen in Roermond rondom zijn te ingrijpende renovaties nog steeds niet helemaal bedaard zijn.

In Valkenburg is hij verantwoordelijk voor verschillende projecten. Het meest opvallende project is de bouw van de ‘Romeinse Katakomben’. Initiatiefnemer Jan Diepen is een vreemde vogel, stinkend rijk met een voorliefde voor vroegchristelijke archeologie en eigenaar van een oude, uitgeputte mergelgroeve. Zijn favoriete reisbestemming is de catacomben van Rome; kilometerslange tunnels onder de stad waar hun doden begraven werden. Jan Diepen en Cuypers zijn vrienden en een nieuw project is snel geboren.

De inmiddels hoogbejaarde Cuypers reist naar Rome en tekent, vaak liggend op zijn rug, alles wat hij ziet tot in detail na. Ook gebruikt hij overtrekpapier. De graven, de beschilderde plafonds, de beelden, zelfs alle beschadigingen neemt hij letterlijk over. Later komen er Italiaanse hoge heren controleren of het wel allemaal klopt wat ze in Valkenburg doen. Zij geven uiteindelijk hun goedkeuring en de ‘Romeinse Katakomben’ gaan open voor publiek. Terwijl gids Jan levendig vertelt over deze graven, vergeet je snel dat hier in Valkenburg nooit werkelijk een dode is begraven.

Het tv-programma Keuringsdienst van Waarde van NPO 3 besteedt in een aflevering aandacht aan de herkomst van de champignon. Daarin wordt gesuggereerd dat Pierre Cuypers de eerste persoon in Nederland is, die champignons in de grotten teelt. De volledige naam ‘Champignon de Paris’ verklaart de oorspronkelijke herkomst van de champignon, namelijk Parijs. Cuypers reist regelmatig naar Frankrijk vanwege zijn band met architect en hoogleraar Eugène Viollet-le-duc. Daarnaast heeft de woning van Cuypers in Valkenburg directe toegang tot de Fluweelengrot. Daar laat een houtskoolportret zien dat hij zeker een rol heeft gespeeld in de grot. Dit alles doet vermoeden dat er in deze legende een kern van waarheid zit.

Ook boven de grond is er veel zichtbaar van de invloed van architect Cuypers. Rond de eeuwwisseling naar de 20ste eeuw begint het toerisme te groeien. Daarom wordt Cuypers gevraagd om het ontwerp te maken voor de uitbreiding van de H.H. Nicolaas en Barbarakerk in het centrum. Zo’n 15 jaar eerder was hij al verantwoordelijk voor een kleinere uitbreiding, dus Cuypers weet waar hij aan begint. Overigens wordt niet alles wat hij ontwerpt daadwerkelijk uitgevoerd. Zo ontwerpt hij in 1894 een nieuw gemeentehuis voor Valkenburg, maar de bouw daarvan gaat nooit door. Wij moeten het doen met wat tekeningen en de belofte dat het een fraai gotisch bouwwerk zou zijn geworden.

De Cuyperswandeling leidt ons naar nog een plek waar onze fantasie aan het werk wordt gezet. Op het Grendelplein staat een monument. Echter niet van de hand van Cuypers, maar van Piet Killaars. Ooit heeft hier wel een monument gestaan, ontwopen door de grote bouwmeester. Maar in 1954 gebeurde het (tot op de dag van vandaag) zwaarste busongeluk van Nederland. De remmen van een touringcar functioneren niet meer en de bus die met grote snelheid de Cauberg af komt razen, wordt tot stilstand gebracht door het monument. De beschadigingen zijn zodanig dat besloten wordt de resten te verwijderen. Een aantal jaren later vult een nieuw monument deze plek weer.

Valkenburg is, over het algemeen, een nogal druk stadje. Door het centrum lopen drommen toeristen en daar rondom heen is het constant druk met autoverkeer dat zich door de straatjes wurmt. Cuypers kwam hier voor de rust, zou dit in die eeuwen dan toch zodanig veranderd zijn? Niet helemaal, komen we al snel achter. Want wie de ingang van de fluwelengrot en de ruine links laat liggen, komt op de Algemene Begraafplaats Cauberg uit. Een oase van rust. Een engel heet ons welkom bij de eerste graven, maar wie even verder kijkt ziet kapelgraven met de meeste prachtige ornamenten. Het familiegraf van mergel van de familie Habets-Willems is van de hand van Cuypers.

De wandelroute loopt over de begraafplaats door naar boven en gaat richting het Kuurpark. In dit park, dat al bestond in de tijd van Cuypers, staat nu een enorm casino. Wellicht past dit gebouw niet helemaal in de historische gedachte van de omgeving, het biedt in ieder geval wel een weids uitzicht over Valkenburg. Hier kunnen we ons dan weer wel voorstellen wat Cuypers bedoelde toen hij schreef dat hij Valkenburg bezocht vanwege de rust en de natuur. Deze heuvels waren overigens eigendom van Jan en Karel Diepen. De initiatiefnemers van de Romeinse Katakomben waar we het in de eerdere alinea’s al over hadden.

De samenwerking tussen Jan Diepen en Pierre Cuypers is een duurzame, want er volgen meer projecten in heuvels rondom Valkenburg. Zoals het openluchttheater waar nog steeds met grote regelmaat concerten en voorstellingen worden gegeven. De rotsen waarin dit theater is gebouwd, heten ‘De Heksenkeuken’ en zorgen voor een bijzonder décor voor menig theater- en muziekvoorstelling.

Cuypers was een veelzijdig man. Dat blijkt als de wandeling ons langs een aantal villa’s brengt. Op de Plenkertstraat liggen er bijvoorbeeld een aantal die direct de aandacht trekken. Maar we lezen al snel dat er grote twijfel is over de architect die verantwoordelijk is voor deze ontwerpen. Zoals Villa Rozenheuvel met de ongetwijfeld nieuwere beschildering van een oldtimer. Of het naastgelegen kerkje, waar je tegenwoordig een hapje kunt eten. En daarnaast ligt weer Villa Valkenburg met gele muren en rode voordeur, waarbij eveneens de vraag is of Cuypers hier een hand in had…

Aan de Oud-Valkenburgerweg liggen een aantal panden waarvan wel zeker is dat het een historie heeft met Cuypers. Welliswaar niet als ontwerper, maar juist als bewoner en bezoeker. Het is dan ook een van deze mergelwoningen die een rechtstreekse toegang heeft tot de Fluweelengrot. Dit maakt het verhaal van de champignonteler Pierre Cuypers weer wat aannemelijker.
Een ander imposant gebouw dat compleet door Cuypers is ontworpen is het huidige Parkhotel Valkenburg, opgericht als ‘Kurhaus Huis ter Geul’. Het hotel is toentertijd ontworpen volgens de meest luxueuse standaarden. Het moest chique, chiquer en chiquest worden. Wie nu naar binnen loopt, kan zich dat levendig voorstellen, alhoewel ‘vergane glorie’ de eerste term is die naar boven komt.

Had Cuypers al een kasteel op zijn lijstje staan? Na kerken, gemeentehuizen, villa’s, openluchttheaters, grotten en wat nog meer, is hij ook verantwoordelijk voor de restauratie en verbouwing van Kasteel Schaloen. We maken een extra wandeling buiten het centrum om deze serene plek te bezoeken. Voorzichtig lopen we de lange oprijlaan op richting een soort hoeve-achtige gebouwen. Mogen we hier wel lopen? Aan onze rechterkant ligt een kasteel, zoals je je dat in sprookjes voorstelt: omringd met een gracht, met ronde torens en een sierlijke trap richting het bordes. En ja, we mogen hier wandelen, want er blijken vakantieverblijven en een brasserie in het kasteel en de bijgebouwen te huizen.

* Dit artikel is tot stand gekomen met dank aan VVV Zuid-Limburg.
* De route voor de Pierre Cuyperswandeling door en rondom Valkenburg is eveneens bij VVV Zuid-Limburg te verkrijgen.

De totale wandeling is ongeveer 5 kilometer. Wie door wil wandelen naar Kasteel Schaloen en terug, plakt daar nog eens 3,5 kilometer aan vast. Maar dat is het waard.

* Ik schreef al eerder een artikel over Pierre Cuypers. Dit verhaal, Cuypers, bouwmeester van Limburg, gaat voornamelijk over Roermond en was de aanleiding voor dit bezoek aan Valkenburg.